Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw.
Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo, a w sprawach, w których może samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia woli, powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra.
Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny.
Rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia.
Zasadnicze znaczenie dla oceny, jak sądy opiekuńcze powinny orzekać w sprawach, w których chodzi o rozstrzygnięcia dotyczące władzy rodzicielskiej, ma sama koncepcja tej władzy w ujęciu polskiego ustawodawcy.
W odróżnieniu od systemów prawnych, jakie obowiązywały dawniej na ziemiach polskich, władza rodzicielska według kodeksu rodzinnego i opiekuńczego to przede wszystkim zespół obowiązków rodziców względem dziecka.
Uprawnienia rodziców w stosunku do dziecka są niejako wtórnym składnikiem tej władzy (por. art. 95 par. 1 i 97 par. 1 KRO). Uprawnień tych nie należy jednak nie doceniać. W szczególności wszelkie decyzje sądu opiekuńczego dotyczące władzy rodzicielskiej powinny – jeżeli to tylko w konkretnym przy wypadku da się pogodzić z dobrem dziecka – liczyć się z dezyderatami i interesem rodziców.
Należy dalej także pamiętać, że władza rodzicielska obejmuje całokształt spraw dziecka i pieczę nad jego osobą, zarząd jego majątkiem oraz jego reprezentowanie. Do rodziców w szczególności należy nadawanie zasadniczego kierunku wychowania dziecka.
Przy wychowywaniu dziecka rodzice powinni współdziałać ze szkołą oraz z organizacjami młodzieżowymi.
W wypadku nieprawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej – zarówno z przyczyn nie zawinionych, jak i zawinionych (co się zdarza znacznie częściej) przez rodziców – sąd opiekuńczy może skorzystać z szerokiego wachlarza środków zaradczych, zasada bowiem jest, że sąd ten może wydać każde zarządzenie, jakie w danych okolicznościach jest ze względu na dobro dziecka konieczne lub celowe.
W szczególności – poza środkami najbardziej drastycznymi w postaci pozbawienia rodziców osobistej styczności z dzieckiem – sąd opiekuńczy może wydawać różnorodne zarządzenia należące do kategorii tzw. ograniczeń władzy rodzicielskiej w rozumieniu art. 109 KRO.
Do szczególnie głęboko sięgających w sferę uprawnień rodziców należy ograniczenie ich władzy przez umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
Dlatego środek ten powinien być stosowany dopiero wtedy, gdy inne zarządzenia nie dały pożądanego wyniku lub gdy ze względu na szczególne okoliczności sprawy można uznać, że takiego wyniku nie dadzą.
Wydanie przeto takiej decyzji jest niezbędne, gdy środowisko rodzinne wywiera ujemny wpływ na wychowanie dziecka albo gdy rodzice nie są w stanie poradzić sobie z codziennymi problemami wychowawczymi.
Decydując się na takie rozstrzygnięcie, sąd opiekuńczy powinien mieć na uwadze, że z reguły bardziej celowe jest umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej aniżeli w placówce opiekuńczo-wychowawczej, jak bowiem stwierdzają specjaliści, pobyt w takim zakładzie wywiera nieraz ujemny wpływ na psychikę dziecka; natomiast rodzina zastępcza stwarza dziecku – jeżeli tylko jest należycie dobrana – naturalne warunki rozwoju.
Oddając dziecko rodzinie zastępczej sąd opiekuńczy powinien pouczyć jej reprezentantów, że od tej chwili do nich należy obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy na osobą małoletniego, jego wychowanie, jego reprezentowanie w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokajanie potrzeb związanych z utrzymaniem oraz że dotyczy to także dochodzenia alimentów od rodziców małoletniego (art. 112,1 KRO).
Z praktycznego punktu widzenia istotne znaczenie mają także środki ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej w postaci roztoczenia nadzoru nad wykonywaniem tej władzy przez rodziców. Oceniając celowość zastosowania tych środków, należy mieć na uwadze, że sąd opiekuńczy nie wykonuje opisanego nadzoru – tak jak w wypadku opieki – ex lege, lecz dopiero na podstawie swojej decyzji.
Normując w ten sposób to zagadnienie, ustawodawca wyszedł z założenia, że więź rodzinna istniejąca między rodzicami i dziećmi i normalne w tych warunkach uczucie miłości z reguły stanowią dostateczną gwarancję prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej.
Wynika z tego, że decyzja o roztoczeniu nadzoru nad sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej musi wskazywać że ten naturalny mechanizm w konkretnym wypadku przestał działać lub działa nieprawidłowo.
Postępowanie dowodowe, poprzedzające wydanie orzeczenia w przedmiocie władzy rodzicielskiej, powinno być wszechstronne i wyczerpujące. W szczególności w szerokim zakresie sąd opiekuńczy powinien korzystać z pomocy biegłych specjalistów z takich dziedzin, jak: pedagogika, psychologia, psychiatria i medycyna.
Bez pomocy tych specjalistów wydanie prawidłowej decyzji co do dalszego kierunku i sposobu sprawowania pieczy nad dzieckiem najczęściej nie jest możliwe.
(Opracowano na podstawie Uchwały SN z dnia 9 czerwca 1976 r. – III CZP 46/75)
