Celem wszystkich przewidzianych w paragrafie 2 art. 58 KRO form rozstrzygania w wyroku rozwodowym o wspólnym mieszkaniu rozwodzących się małżonków jest rozgraniczenie sfery ich uprawnień do tego mieszkania zmierzające – w miarę istniejących możliwości – do ich odseparowania.
Możliwości definitywnego odseparowania stwarza orzeczenie o eksmisji jednego z małżonków w warunkach przewidzianych w zdaniu drugim tego paragrafu oraz o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu go jednemu z małżonków w warunkach przewidzianych w zdaniu trzecim tego paragrafu.
Definitywne odseparowanie rozwiedzionych małżonków może nastąpić również w wyniku podziału w wyroku rozwodowym – na wniosek jednego z nich – wspólnego majątku, jeżeli w skład tego majątku wchodzi lokal mieszkalny podlegający podziałowi.
W braku przesłanek do definitywnego orzeczenia o wspólnym mieszkaniu małżonków w jednej z wyżej wymienionych form sąd rozstrzyga z urzędu o sposobie korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnego mieszkania (art. 58 § 2, zd. pierwsze KRO) regulując tymczasowo stosunki mieszkaniowe między małżonkami przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania, tj. do chwili uzyskania przez każdego z nich oddzielnego mieszkania we właściwej drodze, w szczególności na podstawie decyzji administracyjnej o przydziale przewidzianej w art. 28 prawa lokalowego.
Już w początkowym stadium procesu sąd powinien w drodze wysłuchania stron (art. 212 KPC) zebrać stosowne informacje co do wspólnego mieszkania, w szczególności co do ilości oraz rodzaju pomieszczeń i sposobu dotychczasowego ich wykorzystywania, tytułu prawnego do zajmowanego mieszkania oraz co do osób trzecich zamieszkałych wspólnie z małżonkami.
W tym stadium procesu należy poinformować strony o możliwościach rozstrzygnięcia o wspólnym mieszkaniu w myśl art. 58 § 2 i 3 KRO, w razie zaś nie zgłoszenia wniosków, o których mowa w zdaniach drugim i trzecim tego paragrafu oraz w par. 3, zażądać od stron propozycji co do określenia sposobu korzystania przez nie ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania.
Wskazane jest przy tym wykorzystanie istniejących możliwości doprowadzenia do uzgodnienia stanowisk stron.
W celu ustalenia okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia o wspólnym mieszkaniu, uwzględniającego uzasadnione interesy stron, przede wszystkim zaś potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, sąd – w miarę potrzeby – przeprowadzi stosowne postępowanie dowodowe przewidziane w przepisach art. 235 – 309 KPC.
Rozstrzygnięcie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków (art. 58 § 2 zd. pierwsze KRO) obejmuje w zasadzie każde mieszkanie, zajmowane przez nich, tzn. mieszkanie znajdujące się faktycznie w ich dyspozycji niezależnie od posiadanego tytułu prawnego; w szczególności może to być mieszkanie, do którego obojgu małżonkom lub jednemu z nich przysługuje tytuł prawny wynikający z prawa własności, spółdzielczego prawa do lokalu, służebności osobistej, stosunku najmu na podstawie umowy albo decyzji o przydziale, nie wyłączając mieszkań funkcyjnych, osobnych kwater stałych przydzielonych przez wojskowy organ kwaterunkowy lub mieszkań przydzielonych w innym trybie, stosunku podnajmu lub stosunku użyczenia, a nawet mieszkanie zajmowane bez tytułu prawnego.
Pojęcie wspólnego mieszkania, gdy chodzi o orzeczenie eksmisji (art. 58 § 2 zd. drugie KRO), jest tylko o tyle węższe od przedstawionego wyżej w punkcie 1, że nie obejmuje mieszkania, należącego do odrębnego majątku tego z małżonków, przeciwko któremu skierowane jest żądanie orzeczenia eksmisji, a także mieszkania, przydzielonego takiemu małżonkowi wyłącznie w związku ze sprawowaną przez niego funkcją, w szczególności jako mieszkania funkcyjnego w rozumieniu art. 46 i 47 prawa lokalowego.
Przedmiotem orzeczenia o podziale albo o przyznaniu jednemu z małżonków (art. 58 § 2 zd. trzecie KRO) może być takie mieszkanie, wspólnie zajmowane przez małżonków, do którego prawo przysługuje obojgu rozwodzącym się małżonkom.
Orzeczenie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas zamieszkiwania w nim rozwiedzionych małżonków (art. 58 § 2 zd. pierwsze KRO) polega z reguły na tymczasowym rozdzieleniu małżonków przez przydzielenie każdemu z nich określonej części wspólnego mieszkania do odrębnego korzystania.
Orzeczenie to powoduje takie konsekwencje jak podział rzeczy quoad usum. W miarę potrzeby sąd może również unormować wzajemne stosunki stron przez czas wspólnego ich zamieszkiwania w drodze wydania odpowiednich nakazów lub zakazów.
Sąd wyjątkowo może odstąpić od orzeczenia o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania w wypadku, gdy małżonkowie z przyczyn usprawiedliwionych temu się sprzeciwiają np. dlatego, że już wcześniej uzgodnili między sobą sposób korzystania z mieszkania, albo gdy ze względu na rodzaj mieszkania (np. jedna izba) orzeczenie o odrębnym korzystaniu z poszczególnych części mieszkania byłoby bezprzedmiotowe.
W zasadzie sąd wtedy orzeka o sposobie korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnego mieszkania przez czas dalszego w nim zamieszkiwania, gdy strony nie zgłosiły wniosków przewidzianych w art. 58 § 2 zd. drugie i trzecie KRO lub w art. 58 § 3 KRO, albo gdy nie uwzględnia tych wniosków. Jednakże również w razie orzeczenia eksmisji jednego z małżonków sąd może orzec o sposobie korzystania z mieszkania przez czas do wykonania eksmisji, jeżeli w świetle okoliczności zachodzą przeszkody do prędkiego wykonania eksmisji.
O sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania sąd orzeka w zasadzie wtedy, gdy w chwili wydania wyroku rozwodowego małżonkowie “zajmują” to mieszkanie, tzn. faktycznie z niego korzystają. Jednakże sąd może orzec o sposobie korzystania z tego mieszkania także w wypadku, gdy małżonek nie przebywa w nim tylko przejściowo, w szczególności gdy – nie rezygnując ze wspólnego mieszkania – zmuszony był je opuścić na skutek samowolnego, sprzecznego z prawem lub zasadami współżycia społecznego, postępowania drugiego małżonka.
Nie wyłącza obowiązku orzeczenia o sposobie korzystania z mieszkania, zajmowanego wspólnie przez rozwodzących się małżonków, okoliczność, że – poza tymi małżonkami i pozostającymi pod ich pieczą dziećmi – mieszkają w tym mieszkaniu również osoby trzecie.
Jeżeli osoby te zajmują odrębną, wydzieloną część mieszkania, zajmowanej przez nich powierzchni nie uwzględnia się przy określaniu sposobu korzystania z mieszkania przez rozwiedzionych małżonków.
Jeżeli natomiast osoby trzecie mieszkają wspólnie z rozwodzącymi się małżonkami, np. w charakterze członków rodziny, osoby te uwzględnia się przy wydzielaniu odrębnej części mieszkania temu małżonkowi, z którym pozostają one w związkach rodzinnych i gospodarczych.
(Opracowano na podstawie Uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 1978 r. III CZP 30/77)
