Kontakty z dzieckiem ustalone w ugodzie to nie tylko uprawnienie, ale obowiązek!

“Czy na podstawie art. 598¹⁵ § 2 k.p.c. możliwe jest zagrożenie osobie uprawnionej do kontaktów z dzieckiem nakazaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje za niezrealizowanie kontaktów z dzieckiem w terminach określonych w ugodzie zawartej przed sądem, jeżeli wskazano w niej, że osoba ta ma prawo do kontaktów z dzieckiem, a nie wskazano, że ma też obowiązek realizowania kontaktów zgodnie z umową?”,

podjął uchwałę:

„Sąd opiekuńczy może zagrozić osobie uprawnionej do kontaktów z dzieckiem nakazaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje za ich niezrealizowanie także wtedy, gdy w ugodzie użyto określenia, że uprawniony ma prawo do kontaktów z dzieckiem, a pominięto będący odpowiednikiem prawa obowiązek realizowania uzgodnionych kontaktów.”

W ugodzie zawartej przez Karolinę B. i Adama M. 23 stycznia 2020 r. przed Sądem Rejonowym dla Krakowa-Podgórza w Krakowie w sprawie z wniosku Adama M. o zmianę ustalonych w wyroku rozwodowym kontaktów z dzieckiem stron – Dominikiem M., uczestnicy przyjęli, że: (pkt I) wnioskodawca będzie miał prawo do osobistego nieprzerwanego kontaktu z synem w ten sposób, że w dwa weekendy miesiąca dobrowolnie ustalone przez strony w godzinach od 10 do 16 w sobotę i niedzielę oraz w innych określonych precyzyjniej terminach, (pkt II) “terminy spotkań będą ustalone przez strony z tygodniowym wyprzedzeniem”.

Karolina B. wystąpiła do Sądu Rejonowego dla Krakowa-Podgórza w Krakowie o zastosowanie wobec uczestnika Adama M. środków, które skłonią go do wykonywania ustalonych kontaktów z synem.

Postanowieniem z 10 maja 2021 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Podgórza w Krakowie zagroził uczestnikowi Adamowi M. nakazaniem zapłaty kwot po 100 zł na rzecz wnioskodawczyni Karoliny B. za każde naruszenie obowiązków wynikających z pkt II ugody sądowej zawartej 23 stycznia 2020 r. W motywach postanowienia Sąd Rejonowy wskazał, że zagrożenie nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej jest konsekwencją naruszania przez uczestnika nie tyle zobowiązań określonych w pkt II ugody, co wynikających z pkt I ugody, to jest ustaleń co do terminów, w których uczestnik ma prawo kontaktować się z synem.

Powyższe postanowienie zaskarżył zażaleniem uczestnik i zażądał jego uchylenia oraz oddalenia wniosku w całości.

Przy rozpoznawaniu zażalenia uczestnika powstało zagadnienie prawne przytoczone w sentencji, które Sąd Okręgowy w Krakowie przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu (art. 390 w zw. z k.p.c.). Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczą tego, czy dopuszczalne jest zagrożenie uczestnikowi nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej w sytuacji, gdy w ugodzie sądowej będącej podstawą tego orzeczenia użyto sformułowania, że w określonych terminach “będzie miał prawo do osobistego nieprzerwanego kontaktu z małoletnim synem”, a nie zawarto w niej zobowiązania uczestnika do kontaktowania się z synem zgodnie z jej postanowieniami.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Z art. 598¹⁵ § 2 k.p.c. wynika, że jeżeli osoba uprawniona do kontaktu z dzieckiem albo osoba, której tego kontaktu zakazano, narusza obowiązki wynikające z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy zagrozi tej osobie nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje, stosując odpowiednio art. 598¹⁵ § 1 k.p.c.

Podstawą wdrożenia środków przewidzianych w art. 598¹⁵ k.p.c. jest stwierdzenie, że doszło do skonkretyzowania uprawnień i obowiązków co do czasu, miejsca i formy odbywania kontaktów z dzieckiem albo ich zaniechania.

Skorzystanie z tych środków nie jest jednak jeszcze formą represjonowania osoby, która obowiązków nie dopełnia, gdyż czynność sądu opiekuńczego podejmowana na podstawie k.p.c. sprowadza się do samego tylko zagrożenia nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz osoby wykonującej bezpośrednią pieczę nad dzieckiem, a to w celu skłonienia zobowiązanego do podporządkowania się obowiązkom.

Czynności sądu opiekuńczego należy traktować zatem jako mające charakter rozpoznawczy, nie zaś ściśle wykonawczy. W fazie rozpoznawczej postępowania sąd opiekuńczy ma możliwość przeprowadzenia wykładni ugody konkretyzującej czas, miejsce i formy, w jakich rodzic niesprawujący bezpośredniej pieczy nad dzieckiem ma się z nim kontaktować, będącej zarazem podstawą do stwierdzenia treści uprawnień i odpowiadających im obowiązków stron postępowania w materii kontaktów z dzieckiem.

Niezależnie od powyższego sąd ten ma obowiązek ocenić stan faktyczny sprawy dotyczącej wykonywania kontaktów z dzieckiem z uwzględnieniem ewentualnych nowych okoliczności, w tym pozwalających na zrealizowanie dobra dziecka.

Podstawą zastosowania sankcji właściwej postępowaniu wykonawczemu w postaci nałożenia obowiązku zapłaty sumy pieniężnej jest k.p.c., stosowany wtedy, gdy osoba, której sąd opiekuńczy zagroził nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy nie wypełnia nadal ciążącego na niej obowiązku.

Podstawą materialną kontaktów dziecka z rodzicami jest art. 113 § 1 k.r.o., a zachowania, które stanowią formę realizowania tych kontaktów, określa § 2 tego artykułu (przebywanie z dzieckiem – odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej).

Przepis ten, stanowi o prawie i obowiązku rodziców i dzieci utrzymywania ze sobą kontaktów, niezależnie od tego, czy przysługuje im władza rodzicielska nad dzieckiem.

Obowiązek rodziców kontaktowania się z dzieckiem ma zatem źródło bezpośrednio w ustawie, istnieje niezależnie od tego, że rodzic mieszka z dala od dziecka, a najdotkliwszą sankcją, jaka może być zastosowana w stosunku do rodzica, gdy wymaga tego dobro dziecka, jest nie tyle ograniczenie lub pozbawienie go władzy rodzicielskiej, lecz ograniczenie lub zakazanie mu kontaktów z dzieckiem.

Jeżeli dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kontaktów z dzieckiem przez drugiego rodzice określają wspólnie, kierując się dobrem dziecka i biorąc pod uwagę jego rozsądne życzenia; w braku porozumienia rozstrzyga sąd opiekuńczy.

Ugoda zawarta przez rodziców w postępowaniu o zmianę rozstrzygnięcia dotyczącego kontaktów z dzieckiem a zawartego w wyroku rozwodowym jest formą wspólnego ustalenia kwestii odnoszących się do sposobu wykonywania kontaktów z dzieckiem przez tego z nich, pod bezpośrednią pieczą którego dziecko nie przebywa.

Powinna ona określać wszystkie kwestie istotne z punktu widzenia celu jej zawarcia, którym jest sprecyzowanie czasu, miejsca i form, w których ten z rodziców, pod bezpośrednią pieczą którego dziecko nie pozostaje, będzie realizował swoje uprawnienie, ale zarazem obowiązek kontaktowania się z dzieckiem, a drugi z rodziców, sprawujący nad dzieckiem bezpośrednią pieczę, będzie współdziałał w celu wykonania tego obowiązku i wykonywał ciążące na nim obowiązki przygotowania dziecka do kontaktów z drugim rodzicem.

Celem ugodowego uregulowania terminów i form, w jakich rodzic niesprawujący bezpośredniej pieczy nad dzieckiem ma wykonywać z nim kontakty, jest co do zasady doprecyzowanie zachowań, które będą prowadziły do wykonania obowiązku generalnie określonego w art. 113 k.r.o. jako obowiązek kontaktowania się z dzieckiem, nie zaś zwolnienie z niego, także przez – sprzeczne z art. 113 k.r.o. – przemianowanie obowiązku na wyłącznie uprawnienie rodzica, z którego ten może, lecz nie musi korzystać.

Wyłożenie postanowień zawartej przez rodziców dziecka ugody dotyczącej terminów i form, w jakich rodzic, pod którego pieczą dziecko nie pozostaje, będzie wykonywał z nim kontakty, i przyjęcie – z odwołaniem się do użytego w niej sformułowania – że realizowanie tychże kontaktów w sposób określony w ugodzie jest wyłącznie uprawnieniem rodzica, z którego ten może, lecz nie musi korzystać, byłoby naruszeniem art. 113 k.r.o.

Argumentów za takim rozumieniem ugody określającej zasady wykonywania kontaktów z dzieckiem przez rodzica, pod którego bezpośrednią pieczą dziecko stale nie przebywa, dostarczają i 2 oraz art. 598¹⁶ § 2 k.p.c., z których niewątpliwie wynika, że obowiązki dotyczące kontaktów z dzieckiem mogą być naruszone zarówno przez rodzica, który nie przygotuje dziecka do kontaktów z rodzicem, pod którego pieczą ono nie przebywa, jak i przez tego z rodziców, który nie zrealizuje kontaktów w czasie i formie, w których powinny mieć miejsce.

Jeśli rodzic w ugodzie zagwarantuje dla siebie określony czas, miejsce i formy, w jakich ma kontaktować się z dzieckiem, to jest to równoznaczne nie tylko z ustaleniem na jego rzecz uprawnienia, ale i obowiązku zrealizowania kontaktów w ustalonym czasie i formie. Drugi z rodziców, który przygotuje dziecko do kontaktów, może zasadnie liczyć, że one się odbędą i temu założeniu podporządkować swoje plany.

Sąd, który orzeka o zagrożeniu nakazaniem zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej, powinien dokonać kompleksowej oceny treści ugody sądowej ad casu, gdyż w swoim orzeczeniu powinien wskazać na obowiązek (zachowanie będące działaniem lub zaniechaniem), którego niewykonanie będzie skutkowało zasądzeniem tej sumy. Należy postulować, by ugody – tak samo jak orzeczenia sądowe dotyczące określenia form, czasu i miejsca, w których rodzic niesprawujący bezpośredniej pieczy nad dzieckiem będzie wykonywał kontakty z nim – były możliwie szczegółowe i precyzyjnie określały zachowania każdego z rodziców, które muszą być podjęte w celu zrealizowania kontaktów z dzieckiem, ale użycie w ugodzie sformułowania, że dana osoba ma prawo do kontaktów w określonym czasie, miejscu i formie nie uniemożliwia ustalenia przez sąd opiekuńczy, iż z uprawnieniem tym wiąże się obowiązek zrealizowania kontaktów w tymże czasie, miejscu i formie.

Możliwość wydania orzeczenia na podstawie art. 598¹⁵ § 2 k.p.c. nie zależy od tego, czy w ugodzie sądowej użyte zostało sformułowanie, iż któryś z rodziców “ma obowiązek” realizowania ustalonych kontaktów.

(opracowano na podstawie Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2022 r. III CZP 76/22)