Czy w sprawie rozwodowej można ustanowić rozdzielności majątkową z datą wsteczną?

„Czy dopuszczalne jest po dniu 1 stycznia 1991 r. dochodzenie jednym pozwem żądania orzeczenia rozwodu oraz zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej z datą wsteczną?”

Sąd Najwyższy podjął następującą uchwałę:

„Niedopuszczalne jest dochodzenie jednym pozwem żądania orzeczenia rozwodu oraz zniesienia wspólności majątkowej z datą wsteczną.”

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Za utrwalone w orzecznictwie uznać należy stanowisko, że wspólność majątkową można na podstawie art. 52 k.r.o. znieść także z datą wsteczną, a więc wcześniejszą od dnia wyroku, a nawet od dnia zgłoszenia żądania zniesienia wspólności (por. w szczególności uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 1972 r. III CZP 69/70 – OSNCP 1973, z. 2 poz. 20; por. też uchwałę pełnego składu tejże Izby z dnia 9 czerwca 1976 r. III CZP 46/75 – OSNCP 1976, z. 9, poz. 184).

Zagadnienie dopuszczalności zgłoszenia w sprawie rozwodowej żądania zniesienia wspólności majątkowej ma przeto swą praktyczną doniosłość. Wspólność ta ustaje wprawdzie z orzeczeniem rozwodu, jej zniesienie nie byłoby jednak w sprawie rozwodowej bezprzedmiotowe o tyle, o ile mogłoby nastąpić z datą wsteczną.

Ustawodawca w sposób szczególny unormował zakres kognicji sądu w sprawie o rozwód, przewidując – obok podejmowania pewnych rozstrzygnięć z urzędu (art. 58 § 1 i § 2 zd. pierwsze k.r.o.) – możliwość zgłaszania przez strony żądań określonych w § 2 i 3 art. 58 k.r.o. oraz w art. 444 k.p.c. w celu załatwienia w ramach sprawy rozwodowej wielu kwestii związanych z ustaniem małżeństwa.

W wymienionych przepisach nie przewidział jednak możliwości zamieszczenia w wyroku rozwodowym orzeczenia o zniesieniu wspólności majątkowej z datą wsteczną; nie uczynił tego również w jakiejkolwiek innej normie.

Stosownie do § 3 art. 58 k.r.o. sąd w wyroku orzekającym rozwód może na wniosek jednego z małżonków dokonać podziału majątku wspólnego. Wspomnianym wnioskiem sąd nie jest jednak związany; uwzględnia go tylko wówczas, gdy przeprowadzenie podziału majątku nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu.

Tego rodzaju unormowanie nie pozwala na przyjęcie, że omawiany przepis nakłada na sąd obowiązek rozstrzygający w postępowaniu rozwodowym także o zniesieniu wspólności majątkowej z datą wsteczną jako przesłance ustalenia składu majątku podlegającego podziałowi.

Wobec braku unormowań szczególnych, znaczenie rozstrzygające dla oceny dopuszczalności łączenia powództw o rozwód i o zniesienie wspólności majątkowej z datą wsteczną ma art. 191 k.p.c.
Stanowi on, że powód może dochodzić jednym pozwem kilku roszczeń przeciwko temu samemu pozwanemu, jeżeli nadają się one do tego samego trybu postępowania oraz jeżeli sąd jest właściwy ze względu na ogólną wartość roszczeń, a ponadto – gdy roszczenia są różnego rodzaju – o tyle tylko, o ile dla któregokolwiek z tych roszczeń nie jest przewidziane postępowanie odrębne ani też nie zachodzi niewłaściwość sądu według przepisów o właściwości bez względu na wartość przedmiotu sporu.

Dla połączenia roszczeń muszą być zatem spełnione dwa warunki: pierwszy dotyczący trybu postępowania, drugi – właściwości sądu.

Przez tryb postępowania w ujęciu omawianego przepisu należy rozumieć nie tylko tryb procesowy, lecz także tryb jednego z postępowań odrębnych unormowanych w tytule VII księgi pierwszej części pierwszej kodeksu postępowania cywilnego.

Nie wolno więc łączyć m.in. roszczeń rozpoznawanych w zwykłym trybie procesowym z należącymi do postępowań odrębnych. Zasadniczym argumentem przytoczonym przez Sąd Najwyższy w powołanej uchwale z dnia 10 lutego 1979 r. było stwierdzenie, że sprawy o zniesienie wspólności majątkowej nie są rozpoznawane ani w zwykłym postępowaniu procesowym, ani w innym niż sprawy rozwodowe postępowaniu odrębnym, lecz w tym samym, co sprawy o rozwód postępowaniu odrębnym w sprawach małżeńskich.

Sąd Najwyższy w obecnym składzie nie podziela tego stanowiska, uznając, że sprawy o zniesienie wspólności majątkowej podlegają rozpoznaniu w zwykłym trybie procesowym, a jedynie z mocy art. 452 k.p.c. stosuje się w tym trybie i to tylko odpowiednio niektóre z przepisów rządzących postępowaniem odrębnym w sprawach małżeńskich.

Za taką kwalifikacją przemawia z jednej strony przyjęta w kodeksie postępowania cywilnego zasada zwykłego trybu procesowego, z drugiej – brzmienie art. 425 k.p.c., który wymienia tylko trzy kategorie spraw należących do postępowania odrębnego w sprawach małżeńskich, a mianowicie: o unieważnienie małżeństwa, o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa i o rozwód.

Unormowania odrębne w stosunku do ogólnych przepisów o procesie mają charakter przepisów szczególnych, a ich istota polega na tym, że w sposób wyczerpujący określają wypadki, w których ustawodawca wyłączył stosowanie pewnych instytucji właściwych dla zwykłego trybu procesowego albo stosownie je zmodyfikował. Jako takie nie mogą więc podlegać wykładni rozszerzającej.

Gdyby wolą ustawodawcy było przekazanie spraw o zniesienie wspólności majątkowej do postępowania odrębnego, dałby temu wyraz w art. 425 k.p.c. Nie uczynił tego nie bez powodu. Przyjęte rozwiązanie uwzględnia bowiem odmienny charakter, a także cel omawianych spraw od wymienionych w art. 425 k.p.c., dla których przewidziane zostało postępowanie odrębne (szczególnego rodzaju sprawy niemajątkowe między małżonkami).

Stanowisko przyjmujące właściwość zwykłego trybu procesowego dla spraw o zniesienie wspólności majątkowej zostało wyrażone również w doktrynie i można uznać je za utrwalone.

Jak z powyższego wynika, w razie połączenia w jednym pozwie powództw o rozwód i o zniesienie wspólności majątkowej, przewidziany w art. 191 k.p.c. warunek dotyczący trybu postępowania nie zostałby zachowany.

Podobnie ma się rzecz, gdy chodzi o drugi warunek dopuszczalności kumulacji przedmiotowej w postaci właściwości sądu. Kodeks postępowania cywilnego uzależnia spełnienie tego warunku od rodzaju roszczeń; przy ich tożsamości sąd powinien być właściwy ze względu na ogólną wartość dochodzonych roszczeń, a przy różnorodności – dla każdego z nich bez względu na wartość przedmiotu sporu.

Z punktu widzenia określonego w art. 191 k.p.c. kryterium kumulacji powództwa o rozwód i o zniesienie wspólności majątkowej są roszczeniami różnego rodzaju. Sprawy o rozwód od dnia 1 stycznia 1991 r. należą do właściwości rzeczowej sądów wojewódzkich (art. 17 pkt 1 k.p.c.), zaś o zniesienie wspólności majątkowej – do właściwości sądów rejonowych, chyba że wartość przedmiotu sporu będzie przewyższała dwadzieścia milionów złotych (art. 16 i 17 pkt 4 k.p.c.).

Wartość ta jest jednak dla oceny spełnienia przewidzianego w art. 191 k.p.c. warunku właściwości sądu nieistotna, gdyż przy roszczeniach różnego rodzaju należy mieć na uwadze tylko te przepisy, które dla pewnych spraw przewidują właściwość rzeczową sądu bez względu na wartość przedmiotu sporu, a więc – art. 17 pkt 1, 2, 3 i 5 k.p.c.

Według tych przepisów sprawy o rozwód należą do właściwości sądów wojewódzkich, a o zniesienie wspólności majątkowej do właściwości sądów rejonowych. Każde z omawianych roszczeń należy zatem do właściwości innego sądu.

Skoro żaden z warunków kumulacji przedmiotowej nie byłby – w przypadku objęcia jednym pozwem żądania orzeczenia rozwodu oraz zniesienia wspólności majątkowej z datą wsteczną – zachowany, należało na przedstawione zagadnienie udzielić odpowiedzi jak w sentencji uchwały (art. 391 k.p.c.).