„Wysokość spłaty należnej w związku z wyrównaniem udziałów przy podziale majątku wspólnego może być obniżona na podstawie art. 5 KC.”
Postanowieniem z dnia 28 listopada 1996 r. Sąd Rejonowy w W. w sprawie o podział majątku wspólnego byłych małżonków Elżbiety S. i Jerzego S. ustalił, że w skład tego majątku wchodzi prawo do lokalu spółdzielczego typu lokatorskiego w Spółdzielni Mieszkaniowej „P.” w W., położonego w W. przy ul. G., z wkładem w kwocie 14 750,56 zł i dokonał jego podziału przez przyznanie opisanego prawa wnioskodawczyni, bez obowiązku spłaty na rzecz uczestnika postępowania.
Fakt przynależności prawa do lokalu do majątku wspólnego oraz wartość tego prawa były niesporne, podobnie jak stanowisko stron, że w zakresie pozostałych składników majątkowych (ruchomości) podział został już wcześniej faktycznie dokonany.
Zaniechanie obciążania wnioskodawczyni obowiązkiem spłaty połowy wkładu Sąd Rejonowy uzasadnił faktem, że nie posiada ona żadnego majątku, utrzymuje się z niskiej renty inwalidzkiej i nie ma możliwości uzyskania dodatkowych dochodów, samotnie wychowuje dwoje małoletnich dzieci stron (z których jedno poważnie choruje), nie może uzyskać jakiejkolwiek pomocy od rodziny – w konsekwencji jest niezdolna do podołania ciężarowi spłaty udziału byłego męża.
Odnośnie do sytuacji majątkowej uczestnika postępowania Sąd ustalił, że utrzymuje się on głównie z handlu papierosami, w każdym roku kilkakrotnie wyjeżdża w celach handlowych za granicę, mieszka u konkubiny.
Sąd Wojewódzki w Ostrołęce, rozpoznający apelację uczestnika od tego postanowienia przyjął w całości jako prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji. Uznał jednakże, że niezasądzenie spłaty na rzecz uczestnika w wyniku podziału majątku narusza art. 46 KRO oraz art. 1035 i art. 212 § 1 pkt 1 KC, aczkolwiek – przy uwzględnieniu sytuacji majątkowej i rodzinnej oraz możliwości płatniczych wnioskodawczyni – nie jest możliwe zasądzenie od niej spłaty w pełnej wysokości. Kierując się tymi względami Sąd
Wojewódzki w Ostrołęce postanowieniem z dnia 11 lutego 1997 r. zmienił orzeczenie Sądu pierwszej instancji przez ustalenie wartości prawa do lokalu na 8 000 zł, zasądzenie od wnioskodawczyni na rzecz uczestnika tytułem spłaty kwoty 4 000 zł, rozłożonej na raty półroczne.
W kasacji wniesionej od tego postanowienia, opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego – art. 212 § 1 KC, polegającego na niedopuszczalnym w świetle tego przepisu obniżeniu wartości przedmiotu podziału oraz wysokości spłaty uczestnik wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Wojewódzkiemu w Ostrołęce.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zgodzić się trzeba z twierdzeniem kasacji, gdy wywodzi ona, że art. 212 KC nie stwarza Sądowi orzekającemu w sprawie o podział majątku możliwości zaniechania zasądzenia spłaty ani obniżenia jej wysokości wynikającej z wartości udziałów; nie przesądza to jednak o trafności kasacji i istnieniu przesłanek do uwzględnienia w całości jej wniosków.
Sąd Wojewódzki prawidłowo stwierdzając, że art. 212 § 1 KC (w zw. z art. 46 KRO raz 1035 KC) nie daje podstaw do zaniechania zasądzenia spłaty oraz orzekając o spłacie, lecz w wysokości niższej, aniżeli należna z racji udziałów przypadających stronom, pominął, że wymienione przepisy nie stanowią podstawy także i do takiego rozstrzygnięcia, czyli do „miarkowania” należnych spłat.
Tego rodzaju orzeczenie nie jest jednak wykluczone, o ile istnieją przesłanki do ustalenia, że domaganie się przez uczestnika spłaty wkładu w pełnej wysokości stanowi nadużycie prawa (art. 5 KC). Z uzasadnień orzeczeń obu Sądów wynika, że właśnie okoliczności dotyczące sytuacji rodzinnej i majątkowej stron, fakt iż mieszkanie przypadło żonie wychowującej samotnie dwoje dzieci stron i służy ono zaspokojeniu ich potrzeb, czynią nieuzasadnionym przyznanie uczestnikowi całej należnej mu spłaty; w istocie zatem zaskarżone orzeczenie jest wynikiem zastosowania „miarkowania” wysokości spłaty, które nie znajduje co prawda oparcia w art. 212KC, lecz dopuszczalne było poprzez ograniczenie prawa powoda przy zastosowaniu art. 5 KC.
Rozstrzygnięcie Sądu w tym zakresie odpowiada wszystkim przesłankom faktycznym i prawnym, z tym tylko, że w uzasadnieniu nie powołano prawidłowej podstawy prawnej orzeczenia. Opisana konstrukcja, tj. miarkowanie wysokości spłaty przy zastosowaniu normy art. 5 KC stosowana była szeroko w orzecznictwie sądowym, zwłaszcza od czasu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1974 r. – III CZP 1/74 – OSNCP z 1975 r. poz. 37.
Sąd Najwyższy określając przesłanki istotne dla wyceny wartości spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu i dopuszczalność miarkowania tej wyceny wskazał również na dodatkową możliwość obniżania wartości należnej spłaty na podstawie art. 5 KC.
Argumentacja Sądu Najwyższego ma pełne zastosowanie właśnie w konkretnych okolicznościach sprawy niniejszej; chodzi tu bowiem o sytuację, gdy lokal, stanowiący praktycznie jedyny składnik majątku przypada małżonkowi, któremu powierzono pieczę nad dziećmi i ma służyć zaspokojeniu ich potrzeb mieszkaniowych, nie stanowi natomiast podstawy uzyskania korzyści majątkowych.
W takim stanie rzeczy żądanie współmałżonka przyznania mu spłaty w pełnej wysokości może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Skoro z podstawy faktycznej orzeczenia oraz jego uzasadnienia wynika w sposób nie budzący wątpliwości, że takimi właśnie przesłankami kierował się Sąd Wojewódzki „miarkując” należną uczestnikowi spłatę, które to rozstrzygnięcie jest dopuszczalne przy zastosowaniu art. 5KC, to uznać należy, że zaskarżone postanowienie, pomimo częściowo błędnego uzasadnienia w zakresie dotyczącym wysokości zasądzonej spłaty odpowiada prawu (art. 39312 KPC).
Zmiana postanowienia Sądu Wojewódzkiego dotyczy wyłącznie prawidłowego określenia wartości prawa; wartość ta jest niewątpliwa (wynosi 14 750,56 zł) i nie podlega „miarkowaniu”, gdyż nie jest wartością ustalaną przez Sąd (jak ma to miejsce w wypadku wkładu przy własnościowym prawie do lokalu).
Prawidłowe pod względem formalnym orzeczenie wymaga, by przy ustalonej jednoznacznie wartości prawa podlegającego podziałowi, „miarkowanie” zastosować jedynie przy określaniu wysokości należnej spłaty.
